Votimi elektronik mund të funksionojë, por jo për emigrantët

Ish-kryetari i Komisionit Qendror të Zgjedhjeve, Prof. Dr. Kristaq Kume, është një ndër njerëzit që e ka ndjekur që në gjenezë diskutimin për futjen e elektronikës në procesin e votimit të Shqipëri. Ai është entuziast për përdorimin e teknologjisë së informacionit, por vetëm në rast të një “sistemi të mbyllur”, pra brenda qendrave të votimit. Sipas tij, është e vetmja mënyrë për të evituar mundësinë e hakerimit të informacionit të transmetuar on-line, rrjedhimisht edhe të manipulimit të rezultatit. Profesori thotë se nuk do të jetë e mundur që me këtë sistem të votojnë nga shtëpia edhe emigrantët shqiptarë, që është edhe një nga objektivat e politikës që e ka kërkuar këtë sistem. “Në asnjë mënyrë nuk duhet t’i vejë mendja askujt që të eksperimentojë për ta realizuar një gjë të tillë në kushtet e Shqipërisë”, thotë profesor Kume në një intervistë për “Albanian Free Press”, duke argumentuar edhe parakushtin që ka të bëjë me kartat e identitetit.

Intervistoi për Albanian Free Press: Alket Aliu

Profesor Kume, prej kohësh në Shqipëri diskutohet për reformë zgjedhore dhe ndryshimet që duhen bërë në sistemin e votimit. Ju si e shikoni këtë debat mes palëve politike?

Procesi i votimit është nga proceset më të thjeshta që mund të realizohen. Unë kam patur rastin që të ndjek një proces zgjedhor në Afrikën Qendrore. Në pyjet në zemër të Afrikës, në Republikën e Afrikës Qendrore, atje ku ftoheshin dhe votonin fise indigjene, njerëz që nuk dinin as të shkruanin. Proces që realizohej në natyrë. Nuk kishte dhoma të fshehta nuk kishte zyra votimi. Njerëzit rrinin në radhë, u jepej fleta e votimit dhe votonin duke iu referuar fotografisë, se s’dinin të lexonin. Votonin duke vendosur gishtin me bojë dhe largoheshin të qetë. Në darkë kam asistuar në numërimin e votave. Në një nga qendrat e votimit, ku votat numëroheshin me qiri, se nuk kishte dritë, njëri që dinte të lexonte nga anëtarët e komisionit, deklaronte se për kë qe dhënë vota. Të tjerët vetëm mbanin shënimet, vinin si shkopinj për të numëruar votat dhe kur vinte puna për t’i mbledhur po prapë një i mblidhte dhe ai deklaronte “fitoi x kandidat”. Asnjë nuk kundërshtonte dhe, ajo që është më e rëndësishmja, nuk kishte të nesërmen apo të pasnesërmen kundërshtime për rezultatin e marrë nga këto zona. E pranonin si votim. Natyrisht këtu jemi në kushte virgjërie.

Frankofonët përdorin një shprehje les extrême shutush pra ekstremet puthiten. Jemi në ekstremin e procesit, të pastër, të virgjër, kur akoma nuk kanë filluar të fusin duart në të ata që garojnë. Procesi, megjithëse është kaq i thjeshtë, ndërkohë shumë i rëndësishëm, sepse prej tij buron pushteti e në një shoqëri si kjo jona, por jo vetëm, dihet tashmë ç’do të thotë të kesh pushtetin e për pasojë, ata që garojnë për të marrë pushtetin, përdorin të gjitha instrumentet, të gjitha ç’kanë në dorë, për të bërë të mundshëm realizimin e objektivit të tyre. Kjo ka bërë që procesi i votimit tashme edhe në ligjin zgjedhor të Republikës së Shqipërisë të jetë një proces i mbingarkuar procedural. Të gjitha këto procedura të parashikuara në Kodin Zgjedhor dhe të zbardhura si të tilla në udhëzimin e Komisionit Qendror të Zgjedhjeve në themel të tyre, ose arsyen kryesore pse janë të tilla, kanë mosbesimin midis palëve.

Prandaj dhe mundohen të detajojnë çdo element dhe të mbingarkojnë procesin me rregullore edhe për gjërat më elementare?

Absolutisht po. Përpiqemi në maksimum që të ndërtojmë rregulla të tilla që të kontrollojmë sa më shumë njëri-tjetrin në proces. Nuk besojmë te procesi. Bile këtu sot ndodhemi në një situatë që e kalon edhe çudinë. Në situatën ku nuk i besojmë dot në një proces zgjedhor as vetes.

Me këtë dua të them se, sipas mënyrës si e kemi zgjidhur ne administrimin e procesit zgjedhor, partitë politike, garuesit, kanë gjithçka në dorë në administrimin e procesit,sepse janë ata të cilët shpien në komisionet e administrimit të zgjedhjeve njerëzit e tyre, militantët e tyre, që nga Komisioni Qendror i Zgjedhjeve e deri te grupet e numërimit, dhe sot jemi në kushtet kur as këtyre nuk u besohet, por po këmbëngulet, po kërkohet me domosdo, që të gjenden zgjidhje të tjera, zgjidhje të cilat të largojnë njeriun nga procesi dhe të fusin teknikën, e gjithë kjo se nuk besohet më. Mosbesimi është i skajshëm. Ideja që tjetri do të më vjedhë dhe njeriu im do të më shesë është në skaje.

Tashmë po diskutohet për një ndryshim thelbësor, që është procesi i votimit dhe numërimit elektronik...

E vërtetë, po kërkohet që të përdoret teknologjia e informacionit, madje votim elektronik.

Arsyeja pse po kërkohet, është pikërisht fakti që nuk i besohet më administratës njerëzore. Nëse njerëzit të vjedhin, ashtu siç thonë ata, atëherë le t’i kthehemi asaj që është pashpirt që është teknologjia. Por këtu harrohet, nuk merret parasysh, anashkalohet me qëllim diçka e cila kërkohet të mbahet vazhdimisht parasysh sa herë që do të përdoret kjo teknologji dhe që këmbëngulet në të gjitha dokumentet në të cilat trajtohet kjo çështje: Teknologjia e informacionit nuk është mundësi për të krijuar besimin midis palëve. Nuk është mundësi për të krijuar besimin në proces, në rezultatin e procesit, nëse nuk beson në përdorimin e kësaj teknologjie, procesi është i marrë fund, sepse mundësitë për të goditur rezultatin e marrë nëpërmjet përdorimit të kësaj teknologjie janë shumë të mëdha dhe shumë pak të mundshme për t’u verifikuar si të tilla, pra mund të thuash sa të duash dhe si të duash se hakerua.

Pra, besimi mes palëve është parakusht që sistemi të funksionojë...

Absolutisht po. Po nuk e besove, mos i hyj kësaj rruge, sepse futemi në një qorrsokak nga i cili nuk dalim dot.

Por duket se ndodhemi në situatën kur kërkohet pikërisht elektronika për arsye se nuk besojmë tek njeriu. Mund të flitet për qorrsokak?

Ata që e kërkojnë, të paktën në dijeninë time, deklarojnë se ne besojmë te kjo teknologji dhe jo se kjo teknologji do të na prodhojë besimin në proces. Besojmë te kjo teknologji dhe jemi shpresëplote se duke përdorur këtë teknologji procesi jonë do të jetë i paatakueshëm si i tillë në rrjedhën e tij dhe, për pasojë, dhe rezultati do të jetë i pranuar.

Kur thua votim elektronik ne duhet të kuptojmë njëherë se çfarë është, çfarë duhet të kemi parasysh me këtë term.

Ju e keni ndjekur që në gjenezë përpjekjen për këtë lloj procesi, që kur u fol për një projekt-pilot. A mund të jepni një përkufizim?

Me termin “Votimi elektronik”, po qe se i referohesh manualeve që trajtojnë këtë lloj problematike, kuptohet mundësia që i jepet votuesit për të votuar pa qenë e nevojshme që të vijnë në qendrën e votimit, pra votojnë nga shtëpia. Të votojnë duke përdorur mundësitë që të jep interneti. Ndaj dhe unë vazhdimisht kam ngulur këmbë në faktin kush e kërkon të sqarojë se çfarë kupton. Në qoftë se kuptohet kjo që unë sapo thashë, jo vetëm që nuk ka pse të jetë pjesë e diskutimit, por në asnjë mënyrë nuk duhet t’i vejë mendja askujt që të eksperimentojë për ta realizuar një gjë të tillë në kushtet e Shqipërisë. Përvojat ndërkombëtare kanë treguar se ky është një proces shumë shpejt i hakerueshëm, i atakueshëm nga të tjerët dhe që krijon probleme të tilla sa Gjykata Kushtetuese në Gjermani e ka konsideruar jokushtetues, Holanda e ka hedhur poshtë e kështu me radhë. Pra, ekspozimi i kësaj mënyre të të votuarit nga ndërhyrjet në të, është shumë i madh për këdo, për më tepër në kushtet kur vendi ynë dihet se çfarë niveli ka në përvetësimin e mundësive që jep kjo teknologji.

Por kjo teknologji mendohet të përdoret edhe për të mundësuar votimin e emigrantëve shqiptarë...

Në qoftë se e bashkëngjit kërkesën ose e justifikon kërkesën për votim elektronik me faktin që në këtë mënyrë rriten më tepër shanset dhe mundësitë që të votojnë shtetasit që jetojnë jashtë territorit të vendit, për mua është një nxitje artificiale, sepse nuk ka as përse diskutohet kjo mundësi përdorimi e teknologjisë për t’u përdorur në proceset zgjedhore. E përsëris, në asnjë mënyrë nuk duhet t’i vejë mendja askujt që të eksperimentojë për ta realizuar një gjë të tillë në kushtet e Shqipërisë.

Po atëherë, si mund të përdoret teknologjia?

Me termin “Votim elektronik” unë do të doja që të kuptohej dhe pastaj të trajtohej mundësia që ka teknologjia e informacionit, mundësitë që ofron teknologjia e informacionit në shërbim të miradministrimit të votës që do të thotë: Mund të përdoret kjo teknologji për të identifikuar zgjedhësin ajo që quhet identifikimi biometrik, si në rastin e projektit pilot që filloi në Tiranë dhe që dështoi. Në qoftë se do të zbatohej kjo mundësi që të jep teknologjia atëherë eliminon votimin me kartën e votimit të dikujt tjetër, votimin disa herë në mënyrë të përsëritur dhe vetëm kaq. Nuk e eliminon shitblerjen e votës. Shitblerja e votës është një fenomen që nuk ka të bëjë fare me procesin dhe nuk mund të zgjidhet brenda procesit.

Është e gjitha pjesë e punës që duhet bërë për ndërgjegjësimin e njerëzve për blerjen e votës. Ne kemi bërë maksimumin deri më sot, duke e konsideruar shit blerjen e votës si vepër të rëndë kriminale. Por nuk e zgjidh teknologjia e informacionit. Sepse kam dëgjuar se një nga arsyet pse e kërkojnë është se duan të luftojnë fenomenin e shitblerjes së votës. Është e pamundur.

Mundësitë që ka kjo teknologji mund të përdoren shumë mirë për numërimin, vlerësimin dhe numërimin e votave nëpërmjet procesit të skanimit. Ashtu sikurse nga teknologjia mund të përdoret mundësitë e votimit nëpërmjet touch-screen dhe në këtë rast nuk ka nevojë për numërim, sepse numërimi bëhet në të njëjtën kohë.

Pra, në thelb, ju nuk jeni kundër përdorimit të elektronikës?

Në qoftë se bihet dakord që të përdoret kjo mundësi që të ofron teknologjia pra kontrollin, identifikimin elektronik biometrik të zgjedhësve në qendra votimi dhe pastaj votimi i zgjedhësve nëpërmjet touch-screen, e gjitha kjo për mendimin tim, duhet të realizohet si një proces i mbyllur brenda qendrës së votimit. Që do të thotë qendra e votimit nuk duhet të ketë mundësi për transmetim on line për të punuar on line me baza të dhënash Regjistrin Kombëtar të Zgjedhësve ose baza të dhënash që do të shoqërohen me rezultate në Komisionin Qendror të Zgjedhjeve. Këmbëngul në këtë gjë, sepse në të tilla raste, në qoftë se do të kemi komunikime të tilla në distancë on line, mundësitë për të hakeruar sistemin janë shumë të mëdha dhe ne jo vetëm që jemi të papërgatitur për ta parandaluar këtë, por edhe në qoftë se nuk ndodh, nesër, humbësi mund ta përdorë si argument në favor të deklarimit të tij që rezultati nuk është ai, sepse ky rezultat është hakeruar. E mbyllur brenda qendrës së votimit, mundësitë janë shumë të mëdha për suksesin e përdorimit të kësaj teknologjie, gjë që, dhe si e tillë, për mendimin tim, duhet të përdoret pasi të testohet, pra, vetëm pasi kjo mënyrë e të votuarit të realizohet si projekt-pilot në qendra të ndryshme te vendit, referuar karakteristikave të zhvillimit ekonomik social-kulturor të komuniteteve të caktuara dhe pastaj, prej tyre, të nxirren përfundime nëse vërtet a mund të shtrihet në gjithë vendi procesi apo jo.

Në situatën konkrete sot kemi mundësi ta bëjmë, sepse kemi zgjedhjet lokale. Dhe pastaj, sipas rezultatit që mund të dalë në ato zgjedhje, mundet më vonë të shtrihet edhe në zgjedhjet e përgjithshme.

Por çfarë sjell përdorimi i votimit nëpërmjet një flete votimi virtuale, nëpërmjet touch screen-it, në krahasim me votimin tradicional?

Për mendimin tim, eliminon procesin e vlerësimit dhe të numërimit të votave që zgjatin nxjerrjen e rezultateve, vetëm kaq, për sa kohë që zgjedhësi, përpara se të vejë tek ekrani, tek kutia, te dhoma e fshehtë, ai është identifikuar në mënyrë biometrike, pra është zgjidhur problemi i madh i asaj që quhet keq përdorim i kartës së identitetit dhe i listës së zgjedhësve. Në qoftë se votohet me letër në mënyrën tradicionale, përdorimi i teknologjisë nëpërmjet skanimit të votave e lehtëson goxha procesin dhe nuk ka pse të goditet si tillë dhe s’ka pse të mos përdoret. Për të dyja këto, unë them se janë dy mundësi që ofron teknologjia e informacionit, me lehtësimin e administrimit të votë.

Pse nuk janë realizuar këto që them, kur ka dy investime të mëdha të bëra tashmë? Investimi i madh, investimi në kuadër ligjor, në Kodin Zgjedhor të Republikës së Shqipërisë, ka një set të tërë dispozitash dhe anekse të këtij set,i me të cilat trajtohen në detaje si do të realizohen dy projektet-pilotë: I pari për identifikimin elektronik të zgjedhësve në qendrat e votimit, që ishte parashikuar të realizohej në njësinë zgjedhore Tiranë dhe vlerësimi dhe numërimi i votave nëpërmjet skanimit të tyre, në njësinë zgjedhore Fier. Të dy këto dështuan në mënyrë shumë të suksesshme, sepse, më shumë sesa ishin të interesuar për të marrë produktet e mira të këtij procesi, qenë të interesuar për ta dështuar procesin.

Po a e zgjidh skanimi elektronik problemin e votave të cilat konsiderohen të diskutueshme dhe shpesh janë bërë “mollë sherri”, madje edhe kanë rezultuar vendimtare në disa raste?

Kjo është pjesa e dukshme dhe lehtësisht e administrueshme e procesit të vlerësimit të votave. Pjesa e padukshme dhe e zorverifikueshme gjatë procesit, është trafikimi që u bëhet votave. Madje ky ka qenë problemi më i madh, kur parti të caktuara kanë deklaruar se nuk është ai rezultati që ato kanë marrë, por votat e tyre kanë kaluar në favor të një partie tjetër. Megjithatë po t’i referohemi rastit kur janë verifikuar të tilla ankesa, se kemi patur dhe raste që nuk u verifikuan dot, siç ishte rasti i kërkesës për hapjen e kutisë, problemet nuk kanë qenë aq të mëdha me efektin që ato kanë sjellë në rezultat, sa ato deklaroheshin si të tilla. Gjithsesi, jemi në kushtet kur kasta politike, për arsye të ndryshme, po kërkon që të realizohet përdorimi i teknologjisë së informacionit në procesin zgjedhor në Shqipëri, sepse opozita që e kërkon sot këtë gjë deklaron se në këtë mënyrë do të ngushtohet mundësia për ndërhyrje, interferim negativ në procesin zgjedhor, do të rritet mundësia për miradministrimin e votës.

A mjafton “vullneti i mirë” politik për të realizuar këtë proces?

Në qoftë se duan që kjo vërtet të jetë një mundësi që duhet trajtuar në funksion të miradministrimit të këtij procesi, shumë mirë mund të kalohet në fazën e parë, në pilotimin e kësaj teknologjie për të gjetur se ku dhe çfarë probleme mund të sjellë kjo teknologji, në mënyrë që nesër, kur kjo të kërkohet dhe të vendoset për t’u përdorur në të gjithë procesin zgjedhor, mundësitë për t’u përplasur me situata të cilat e nxjerrin jashtë kontrollit të jenë zero. Për mua, nuk mjafton që të deklarojmë se kemi njohuri, kemi lexuar e dimë se çfarë kanë bërë të tjerët në kuadër të përdorimit të mundësive të kësaj teknologjie, si është përdorur dhe çfarë rezultatesh ka dhënë, por, më shumë se sa kaq, duhet të pyeten teknikët që merren direkt me këtë çështje. Më këtë dua të them se, në qoftë se vendosim që të përdorim teknologjinë e informacionit për identifikimin biometrik të zgjedhësve, për këtë gjë fjalën e parë dhe të fundit, nëse bëhet apo jo, duhet ta japin teknicienët, të cilët prodhojnë kartat e identitetit të shtetasve shqiptarë. Pra a është ajo kartë identiteti, ai dokument që unë kam, i tillë që përmban të gjithë informacionin që ne kërkojmë? Në momentin kur me një pajisje fare të thjeshtë, me të cilën mund të pajiset çdo qendër votimi, lexohet karta dhe atje të lexohen të gjitha rekordet e zgjedhësit, që nga shenja e gishtërinjve e kështu me radhë, a është e mundur apo jo të bëhet, a i ka të tilla cilësi karta apo jo dhe vetëm pasi ata të garantojnë se është kështu, vetëm atëherë le të investohet. Investimi është fare minimal në krahasim me atë çka sjell në mirëbesimin e procesit.

Pra karta e identitetit, në parametra të caktuar teknik, është një parakusht?

Për mendimin tim, në qoftë se deri sot databejzi, pra, Regjistri Kombëtar i shqiptarëve, nuk përmban për çdo shtetas shqiptar me të drejtë vote, të gjithë atë informacion i cili, për ata që kërkojnë që të përdorin teknologjinë e informacionit në procesin zgjedhor përbën sigurinë e plotë, por jo përdorim të keq të kartës së identitetit, procesi nuk mund të bëhet. Duhet ta garantojnë ata që databejzi i Regjistrit Kombëtar të Zgjedhësve i ka këto mundësi. Në qoftë se nuk i ka, është kot që flasim. Duhet që ata teknicienë të garantojnë cilësinë e informacioneve në databejzin e Regjistrit Kombëtar të shtetasve shqiptarë.